Het links nationalisme van Mark Elchardus
Uit Meervoud nr. 296, mei 2024.
Door John De Wit
In zijn jongste boek “Over Grenzen” wil socioloog Mark Elchardus een geschiedenis schetsen van de verhouding van de samenleving tot haar grenzen: kosmopolitisme versus nationalisme.
In de negentiende eeuw was er een sterk kosmopolitische tendens, grenzen moesten weg. Het was de tijd van het imperialisme, van de grote koloniale rijken. Naarmate de eeuw vorderde veranderde dat kosmopolitisme en vanaf 1913 kan men spreken van een nationalistisch protectionisme, eerst op een agressieve manier met de nazi’s, daarna op een beschaafdere manier, met de Trente Glorieuses in het westen.
Deze periode duurde volgens Elchardus tot 1974, toen het kosmopolitische neoliberalisme opnieuw de kop opstak. Dat leidde begin deze eeuw tot hyperglobalisering en serieuze aberraties en sinds de economische crisis van 2008 evolueren we weer in de andere richting: grenzen en naties zijn weer belangrijk.
Eerder ontwikkelde Elchardus de theorie dat het extreme neoliberalisme (en dus het kosmopolitisme zonder grenzen) het grootste gevaar was dat de democratie in de wereld bedreigt en dat moet ingedamd worden. Het enig echt werkende middel daartoe is volgens hem de natiestaat.
In “Over grenzen” hekelt de socioloog drie misvattingen over het neoliberalisme. Eerste fout is idee is dat het gaat om een economische theorie. Hij geeft wel toe dat Hayek en Friedman een economische visie hebben ontwikkeld, maar Hayek zelf betoogde dat de economie zo complex is dat ze eigenlijk ondoorgrondelijk is. Neoliberalisme getuigt volgens Elchardus vooral van een fanatieke regelneverij, hoewel de theorie dat officieel bestrijdt. Het neoliberalisme gebruikt multilaterale en mondiale instellingen om de wereld allerlei regels over de vrijhandel op te leggen en om de soevereine staten te verplichten zich daar naar te schikken.
Een tweede misvatting over het neoliberalisme is volgens Elchardus dat de neoliberalen voorstander zijn van deregulering en geloven in een zelfregulerende markt. Welnu, zo dom zijn de neoliberale economen niet, aldus Elchardus. Iedereen weet dat de geschiedenis van de Europese interne markt tot meer dan 100.000 pagina’s regels heeft geleid. Het neoliberalisme de-reguleert niet maar het her-reguleert, het legt zijn regels aan de wereldorde op zonder enige democratische inspraak.
Een derde misvatting over het neoliberalisme is dat de neoliberalen tegen de staat zouden zijn. Welnee, zegt Elchardus. De mentor van Hayek, Ludwig von Mises, vond dat de staat de vakbonden in toom moest houden en betogingen van burgers moest verbieden en verder moest waken over de toepassing van de vrije markthandel.
De neoliberalen zijn echter geen voorstander van de natiestaat, als die democratisch geuite voorkeuren van burgers moet volgen. Het streven naar gelijkheid, sociale zekerheid, sociale rechtvaardigheid, waartoe burgers nu eenmaal democratisch geneigd zijn, mag immers “de markt niet verstoren”. Het doel van de neoliberalen is een mondiale orde, onderworpen aan regels die werden vastgelegd door supranationale instellingen en wel op zo’n manier dat ze buiten de reikwijdte van electoraten blijven.
In de jaren zeventig van vorige eeuw kreeg de neoliberale theorie, die al uitgewerkt werd op de ruïnes van het Oostenrijks-Hongaarse rijk na de eerste wereldoorlog, volop de tijd om zich te ontwikkelen, zeker na de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie (1995). De grote vernieuwing in die jaren waren de financiële producten die zelfs door bankiers niet meer helemaal goed begrepen werden. Wat er in de bedrijven gebeurde, werd minder belangrijk, veel van wat daar gebeurde werd afgestoten, geoutsourced. De kennisontwikkeling die aanwezig was in de bedrijven en in de overheidsadministraties verdween, waardoor die afhankelijk werden van consultants die het niet altijd beter doen, maar wel altijd duurder zijn. Maakindustrie werd gedelokaliseerd naar lageloonlanden. In feite veranderde het kapitalisme van aard. Wat er op de financiële markten gebeurde werd veel belangrijker dan wat er in de bedrijven en kantoren gebeurde. Er stond links weinig anders te doen dan de economie te verlaten en zijn programma te reduceren tot het vraagstuk van de herverdeling. Links werd zo voor het neoliberalisme nuttig want een emotionele verdediger van open grenzen. Aldus Elchardus.
In 2008 geraakte dit systeem in crisis, maar ondertussen was de staat serieus verzwakt en was de machtsongelijkheid tussen arbeid en kapitaal heel groot geworden. Steeds meer gingen privébedrijven en superrijken dingen ondernemen die traditioneel aan staten waren voorbehouden. Musk leent satellieten voor de oorlog in Oekraïne uit of niet, Bill Gates doet aan ontwikkelingssamenwerking. Het democratisch denken geraakte steeds meer in verval.
DEMOCRATIE
Elchardus betoogt dat democratie gaat over macht die aan de grote bedrijven wordt ontfutseld en daarom is de disproportionele macht van de bedrijven en superrijken een grote bedreiging voor de democratie. Hij volgt Robert Dahl die aan democratie een aantal minimale voorwaarden stelt: enkelvoudig algemeen stemrecht, vrije en eerlijke verkiezingen, rechten van vereniging en van meningsuiting en vooral dat geen niet-verkozen macht zich boven de verkozenen stelt. Dat gebeurt nu wél.
De socioloog herhaalt in dit boek ook zijn theorie over de juristocratie: na de tweede wereldoorlog werd de Amerikaanse neoliberale aanpak veralgemeend en maakte democratie plaats voor wetgeving door rechters: het principe van de scheiding der machten werd ingeruild voor het principe van de hiërarchisering der machten. Rechters krijgen de macht om finaal te oordelen over wetten en grondwetten. Volgens Elchardus is de huidige roep om een autoritaire leider niet tegen de democratie gericht, eerder tegen de juristocratie. Het is een vraag naar een luisterbereide en daadkrachtige overheid.
De socioloog stelt dat de tegenstelling tussen nationalisten en kosmopolieten dé tegenstelling bij uitstek is die de komende decennia zal bepalen.
Hoe dan tot meer democratie komen? Door de grenzen in ere te herstellen en niet te doen alsof die allemaal moeten verdwijnen. Door te denken vanuit grenzen en de migratie te beheersen: een effectieve controle op migratie is een noodzakelijke voorwaarde om tot een hechte, inclusieve samenleving te komen. Maar ook door een halt toe te roepen aan het volledig vrije verkeer van goederen, diensten, mensen en kapitaal. Door opnieuw een eigen maakindustrie te creëren. En door het kapitalisme van de begeerte af te remmen door ons af te vragen of we al die goederen wel nodig hebben. Want een wereld zonder grenzen zal leiden tot een digitale dictatuur, “zoals die zich momenteel in China aftekent”.
Helaas heeft Elchardus geen kennis genomen van het werk van de Franse filosoof Michel Onfray, die het verval van de westerse samenleving beschreef in Décadence en een toekomst van antidemocratisch transhumanisme schetst in Le Fétiche et la Marchandise. Dat transhumanisme wordt momenteel ontwikkeld aan de Westkust van de VS en wordt verder gezet door de Europese Unie. China is eigenlijk maar een epigoon daarvan.
De vraag blijft ook of je boudweg kan beweren dat we in een tijd van nieuw nationalisme zijn beland, louter omdat de bevolking een strenger migratiebeleid wil en omdat er door oorlogen handelsbeperkingen opdoemen. Uiteindelijk is er niet veel, bijna niets, veranderd aan het vrij verkeer van het kapitaal (met de spectaculaire stijging van de ongelijkheid tussen arm en rijk tot gevolg) en dat is nu wel de essentie van het kosmopolitisme. En na de studie van Aurélien Bernier in Le Monde Diplomatique van mei 2024 rijst ernstig de vraag of men binnen de Europese Unie wel iets kàn veranderen aan het kosmopolitisme van het kapitaal. De basisstelling van Elchardus verdient dus zeker nader onderzoek, maar is nog niet bewezen.
INCLUSIEF
Naar het einde toe wordt Elchardus’ boek minder concreet. Uiteindelijk houdt Elchardus een pleidooi voor ‘inclusief’ nationalisme. De socioloog zet dat af tegen het ‘exclusieve’ nationalisme, dat uitdrukkelijk mensen uitsluit bv op basis van hun etnische afstamming. VB en Geert Wilders tenderen volgens de socioloog in die richting omdat ze de islam weg willen. Dat soort nationalisme heeft volgens Elchardus “geen toekomst meer in Europa” en ondermijnt zelfs het idee van nationalisme.
Elchardus pleit dus voor een ‘inclusief nationalisme’. Eerder deed de NVA dat ook al, maar Elchardus’ inclusief nationalisme is zeker niet dat van de NVA.
Het inclusief nationalisme van de socioloog wil naast een strakker migratiebeleid immers ook een sterkere staat, een sterkere regulering van bedrijven en kapitaal en een beperking van het “kapitalisme van de begeerte”. In Elchardus’ visie is het nationalisme een middel om het extreme neoliberalisme terug te dringen. Dat is allemaal niet zo bij de NVA. De partij van Bart De Wever gebruikt het nationalisme om binnen Vlaanderen meer neoliberalisme en minder staat mogelijk te maken, net het omgekeerde van wat Elchardus voorstaat. De aanhangers van Hayek zitten niet voor niets voor NVA in het Europees parlement. Het feit dat NVA en Elchardus momenteel samen schijnen op te stappen mag de fundamentele verschillen niet verdoezelen.
Welk inclusief nationalisme dan wel? Het is duidelijk dat zijn inclusief nationalisme sociaal-economisch links is. Elchardus maakt een kleine onuitgewerkte knipoog naar Willy Kuipers. Maar…de “inclusief nationalistische” partij van Mark Elchardus moet nog geboren worden. Desgevraagd hoopt de prof “dat NVA haar neoliberale veren geleidelijk aan zal afschudden en het VB een positievere aanpak van de opname van de islam en moslims zal omhelzen”. Dit lijken mij twee vrome wensen die nog niet snel gerealiseerd zullen worden.
John De Wit
Journalist
ELCHARDUS, MARK, Over grenzen, 2024, 174 p., Ertsberg
